Ξεκίνα να κλίνεις το ρήμα, κάνε πρόβες στο καθρέφτη ή δημόσια, ποτέ δεν είναι αργά:
υπερασπίζω
υπερασπίζεις
υπερασπίζει
υπερασπίζομε / υπερασπίζουμε υπερασπίζομεν (λόγ.)
υπερασπίζετε
υπερασπίζουν
υπερασπίζουνε
Τις τελευταίες μέρες έμοιαζαν αδιέξοδα τα πράγματα. Δοκιμάστηκε η δημοκρατία και η ανθρωπιά. Τελευταία (;) στιγμή άλλαξε η πορεία. Η φίλη και συνάδελφος Ελένη Χουβαρδά ποστάρισε στο fb το παραπάνω κείμενο («Ξεκίνα να κλίνεις το ρήμα…»). Έμεινα να το κοιτάω για πολλή ώρα, να το διαβάζω ξανά και ξανά. Να αναρωτιέμαι για το αν, τι και πώς υπερασπίζομαι – άλλοτε άγαρμπα, άλλοτε στοχευμένα, μονόπλευρα, άλλοτε με το νου σε ολόκληρη την κοινότητα. Έχουμε πολλή δουλειά μπροστά μας…
Η Emma Watson μέσα από το ρόλο της ως Πρέσβυς Καλής Θελήσεων των Ηνωμένων Εθνών μας καλεί σε συστράτευση για την ισότητα των φύλων, μέσα από ένα κίνημα αλληλεγγύης που δημιούργησαν HeForShe, μιλώντας για την ανισότητα που υπάρχει για όλους, το στένεμα των στερεότυπων για όλα τα φύλα και τις συνέπειές της ανισότητας σε όλους μας.
Μας καλεί με ένα τρόπο δικό της, μοναδικό, δείχνοντας πως μια συναισθηματική στάση που αγκαλιάζει όλους μας δεν συνδέεται με την ηλικία αλλά με την πρόσβαση στη σοφία που βρίσκεται μέσα μας…
Στην πρώτη ανοιχτή διεργασία ομάδας αυτής της περιόδου χτες, από τα θέματα που αναδυθήκαν διαλέξαμε σαν ομάδα να επικεντρωθούμε στην κοινωνική και προσωπική διάσταση των εμπειριών των διεμφυλικών ανθρώπων. Ξεκινήσαμε από μοιρασιά προσωπικής ιστορίας γονιού και προχωρήσαμε μέσα από διάλογο γονιού και παιδιού αλλά και μέσα από διάλογο μεταξύ αυτού που βιώνει τον εαυτό του με διαφορετικό τρόπο κι αυτού που θέλει να κάνει αόρατη την διαφορετικότητα.
Ένας από τους συμμετέχοντες μου έστειλε σήμερα τα βιντεάκια της Λάνα Γουατσόφσκι, συν-σκηνοθέτιδας του Cloud Atlas και ακούγοντάς την ξανά μου ήρθαν στο νου κομμάτια του διάλογου που είχαμε χτές το βράδυ. Σε ένα σημείο στο βίντεο, μιλώντας για τον φόνο ενός διευφυλικού ατόμου λέει η Λάνα: «Δολοφονημένη από ένα είδος φόβου που αποζητά να σβύσει καθετί που αποδεικνύει ότι ο κόσμος είναι διαφορετικός και δεν είναι έτσι όπως θέλουν να τον βλέπουν, όπως θέλουν να πιστεύουν ότι είναι.”
Αυτός ο φόβος αναδύθηκε και στο διάλογό μας – η δυσκολία να ταράζεται η γη κάτω από τα πόδια σου, να γκρεμίζονται τα δεδομένα πάνω στα οποία έχεις δομήσει το είναι σου και τη ζωή σου, η αναστάτωση, η ταραχή, ο θυμός και ο φόβος που αυτό προκαλεί μα και το θάρρος και η στήριξη που χρειάζεσαι για να είσαι πιο ανοιχτή στην αποσταθεροποίηση.
Μου ήρθε στο νου κι αυτό το βιντεάκι για την ιστορία της οικογένειας Whittington για το πως γίνονται πιο εύκολα τα πράγματα όταν και οι γονείς έχουν τη στήριξη που χρειάζονται ώστε να μπορέσουν να στηρίξουν το παιδί τους.
Εμείς είμαστε η κοινωνία, αυτοί που έχουμε να δούμε τους εαυτούς μας, να παρατηρήσουμε την τυχόν αμηχανία μας, να κουβεντιάσουμε για αυτήν, μα και για τις διαφορετικές μας απόψεις και πεποιθήσεις, ώστε να μην σηκώνουν το βάρος της μη συνδιαλλαγής μας, μια μικρή ομάδα συνανθρώπων μας και να μην επιβαρύνονται τόσο πολύ μερικές οικογενειακές σχέσεις.
Υπάρχουν πράγματα που χρειάζεται να αλλάξουν σε θεσμικό επίπεδο όπως περιγράφει ο Δημήτρης Χριστόπουλος πολύ καθαρά στο άρθρο του.
Υπάρχει κι ένας ουσιαστικός διάλογος σε αναμονή…
Υπάρχουν τουλάχιστον δύο πλευρές που εμπλέκονται σε αυτό το θέμα, οι άνθρωποι που αγωνίζονται να επιβιώσουν, που παλεύουν για τη ζωή τους και οι άνθρωποι που υψώνουν τοίχος, κυριολεκτικά και μεταφορικά, στην ουσία τρομοκρατημένοι από το ασταμάτητο, τεράστιο κύμα ανθρώπων που έρχονται, ανήσυχοι για την δική τους επιβίωση σε ένα κόσμο που αντιλαμβάνονται ως κόσμο με περιορισμένες πηγές τροφοδότησης.
Και οι δύο αυτές φωνές χρειάζεται να ακουστούν. Όσοι μπορούμε, χρειάζεται να κάνουμε χώρο για αυτήν την συνδιαλλαγή και να φέρουμε επίγνωση όχι μόνο του περιεχομένου αλλά και των βαθύτερων συναισθημάτων και των σωματικών εμπειριών των ανθρώπων καθώς συναλλάσσονται.
Αυτές οι φωνές κι αυτή η συνδιαλλαγή χρειάζεται να γίνει μεταξύ μας ως κάτοικοι αυτού του πλανήτη, αλλά και μέσα μας, η καθεμιά και καθένας, με στήριξη όλων των πλευρών μας, και αναζήτηση μιας αίσθησης πρεσβύτερου που μπορεί να αγκαλιάσει κατά κάποιο τρόπο όλους, ως παιδιά της και παιδιά του…
Γράφω αμήχανος. Ακόμη δεν ξέρουμε πόσoι είναι οι μετανάστες-θύματα του νέου ναυαγίου. Και, εξίσου ανησυχητικό, η ελληνική κοινή γνώμη αρχίζει να εθίζεται στην κοινοτοπία του θανάτου. Όπως μαθαίνει για τα παιδιά που πεθαίνουν από την πείνα στην Αφρική, τους νεκρούς από τις εκρήξεις στο Πακιστάν και το Ιράκ, τους νεκρούς παντού εκεί όπου ο απρόσμενος θάνατος είναι κομμάτι της καθημερινότητας. Εκεί που το δυστύχημα παύει να είναι είδηση.
Η Ελλάδα πάει να μπει για τα καλά πλέον στον χάρτη των κρατών όπου ο θάνατος δεν εκπλήσσει. Ξεθωριάζει σαν είδηση. Δεν θυμώνει. Δεν ανησυχεί. Δεν στενοχωρεί. Δεν κινητοποιεί. Ο θάνατος των μεταναστών, αυτός ο θάνατος, γίνεται ρουτίνα. Δεν χρειάζονται καν δολοφονίες, όπως είχε ζητήσει ο κ. Θανάσης Πλεύρης… Η «φύση» κάνει από μόνη της τη δουλειά της, όταν οι ελληνικές αρχές με κάθε μέσο και κάθε κόστος επαναπροωθούν και σπρώχνουν τους ανθρώπους πίσω, με απόλυτη επίγνωση της επικινδυνότητας αυτής της πρακτικής. Αυτό, νομικά, ονομάζεται ενδεχόμενος δόλος: «Η πρόθεση του δράστη όταν αυτός προβλέπει το ενδεχόμενο αποτέλεσμα της πράξης του, δεν το επιδιώκει αλλά το αποδέχεται ή ελπίζει απλώς ότι δε θα συμβεί»…
Δεν ξέρω ακόμη, και ούτε είμαι βέβαιος αν τελικά θα μάθουμε τι έγινε ακριβώς στο Αιγαίο στην τελευταία τραγική ιστορία της Σάμου. Έχω φτάσει στο σημείο όμως να πιστεύω ότι δεν έχει πλέον και τόση σημασία. Διότι όσο η συζήτηση περιορίζεται στις υποκειμενικές ποινικές ευθύνες στελεχών του Ελληνικού Λιμενικού, τόσο χάνουμε το κρίσιμο. Το δάσος. Και το δάσος εδώ είναι ότι συνειδητά η ελληνική πολιτεία, υπό την ανοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει πάρει τις αποφάσεις της σε σχέση με τους ανθρώπους αυτούς.
Εκθέτοντας τους ανθρώπους που έρχονται στον κίνδυνο πνιγμού, τους θέτουμε ενώπιον του διλήμματος αν αξίζει να το δοκιμάσουν. Αυτό μας το λένε πλέον με παρρησία αρμόδια χείλη. Είτε πρόκειται για το χάλι των κέντρων κράτησης είτε για την εξευτελιστική μεταχείριση από τις αστυνομικές αρχές είτε, τέλος, ακόμη πιο τρομακτικά και πειστικά, για τον κίνδυνο να περάσεις το Αιγαίο με ένα παιδί αγκαλιά σε ένα σαπιοκάραβο στα μποφόρια, το μήνυμα είναι το ίδιο: «Μην το τολμήσεις. Δεν θα σου φταίμε εμείς, αν ζήσεις σε νέα κόλαση ή αν, απλώς, πνιγείς».
Η Ευρωπαϊκή Ένωση ήθελε να φτιάξει στην Ελλάδα ένα «σταθμό πρώτων βοηθειών» για τους μετανάστες. Για τον λόγο αυτό τη χρηματοδοτεί. Σκοπός του σταθμού αυτού είναι να μην μπορούν οι άνθρωποι να περάσουν στο κυριλέ «ευρωπαϊκό νοσοκομείο» του Βορρά. Η Ελλάδα, με τη σειρά της, δεν θέλει να γίνει σταθμός πρώτων βοηθειών, και για τον λόγο αυτό έχει μετατραπεί σε νεκροτομείο μεταναστών. Τόσο κυνικά. Σταδιακά, οι υπόλοιποι ευρωπαίοι εταίροι πείθονται, με τα πολλά, ότι τελικώς εδώ δεν χωρατεύουμε. Και αρχίζουν και υιοθετούν την ελληνική λογική του «όσο χειρότερα για τους μετανάστες, τόσο καλύτερα για εμάς». Διότι, σε τελευταία ανάλυση, και η Ε.Ε. που θέλει να εμφανίζει «πάνω απ’ όλα τον άνθρωπο» –τρομάρα της– μια χαρά βολεύεται με αυτή τη λογική. Αυτήν, εξάλλου, είχε υιοθετήσει σε διμερή συμφωνία ο Καντάφι με τον Μπερλουσκόνι πριν κάμποσα χρόνια: «Κρατήστε τους με κάθε κόστος μακριά από μας»…
Θα εκδοθούν φυσικά ανακοινωθέντα για τον χαμό τόσων ανθρώπων στη Σάμο… Και την ερχόμενη φορά θα εκδοθούν… Και ξανά και ξανά. Όσο όμως συνηθίζουμε το «πνιγείτε!» για τους μετανάστες τόσο γινόμαστε το φόντο αυτής της θλιβερής εικόνας. Απλώς, αυτό που δεν έχουμε καταλάβει ακόμη είναι ότι όσο εξοικειωνόμαστε με το κυριολεκτικό «πνίξου» στους ανθρώπους αυτούς, τόσο θα ανεχόμαστε και το μεταφορικό «άι πνίξου» σε μας. Το «άει πνίξου» ενός κράτους χωρίς καμία κοινωνική ευθύνη:
Θέλεις να μορφωθείς; Ευχαρίστως, αν τα καταφέρεις εσύ.
Θέλεις να γιατρευτείς; Ευχαρίστως, αν το αντέχει η τσέπη σου.
Θέλεις δουλειά ; Ευχαρίστως, ψάξε βρες.
Θέλεις να φύγεις; Πήγαινε όπου θέλεις.
Κοινώς: Άι πνίξου!
Όταν το «άι πνίξου» γίνεται κυριολεκτικός κανόνας για τη ζωή των μεταναστών και αποκαλυπτική μεταφορά για τις ζωές των λοιπών εξ ημών, τότε κάτι δεν πάει καθόλου καλά. Δεν είναι απλώς ένα σχήμα λόγου. Είναι σχήμα ζωής.
Η ενδοσκόπηση αποτελεί βασικό εργαλείο της προσωπικής αλλαγής. Αναγκαία συνθήκη, όλοι να κοιτάξουμε μέσα μας με ειλικρίνεια και να αναγνωρίσουμε δυνάμεις κι αδυναμίες, να αμφισβητήσουμε αυτονόητα που μας αποξενώνουν από τον εαυτό μας και τους άλλους. Ο φιλόσοφος και συγγραφέας Roman Krznaric εξηγεί πώς μπορούμε να βοηθήσουμε την κοινωνική αλλαγή ‘βγαίνοντας’ από τον εαυτό μας, με την ‘εξωσκόπηση’. Τροφή για σκέψη…
Γνωρίσαμε τη Φανή, η οποία θέλησε να μιλήσει για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες Ρομά. Αρχικά της προτείναμε να της πάρουμε συνέντευξη και μας απάντησε “κι αν εσείς δε με ρωτήσετε αυτά που έχω σκοπό να πω;”. Προτίμησε λοιπόν να γράψει μόνη της ένα κείμενο και μας φάνηκε εξαιρετική η ιδέα.
– – – – – –
Το όνομα μου είναι Φανή και είμαι μια γυναίκα Ρομά. Η περίπτωση μου είναι μάλλον εξαίρεση, γιατί είχα την τύχη να τελειώσω το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας, να μάθω οδήγηση, ακόμα και λίγα Αγγλικά, κάτι που οι περισσότερες γυναίκες Ρομά δεν έχουν την ευκαιρία να πετύχουν στη ζωή τους. Υπάρχουν πολλές καταστάσεις που περιορίζουν τις επιλογές μας και που μας καταπιέζουν.
Πολλές φορές με ρωτάνε αν οι Τσιγγάνες θεωρούνται κατώτερες από τους άντρες τους και αν καταπιεζόμαστε από την κουλτούρα ή τον τρόπο ζωής μας. Αυτό με κάνει να σκέφτομαι: άραγε οι μη Τσιγγάνες έχουν πλήρη ελευθερία στο τι θα κάνουν στη ζωή τους ή στον τρόπο που σκέφτονται; Προσωπικά πιστεύω ότι υπάρχουν πράγματα και συνήθειες που μας καταπιέζουν, αλλά είναι δική μας υπόθεση να δούμε ποια είναι αυτά και πώς μπορούμε να τα αλλάξουμε.
Όμως δεν μπορώ να φανταστώ πώς θα γίνει αυτό, αν δεν αλλάξουν πρώτα οι βασικές συνθήκες της ζωής μας. Όποιοι πιστεύουν ότι για τα προβλήματα μας ευθύνεται η κουλτούρα μας, δε βλέπουν ή δε θέλουν να δουν ότι υπάρχει κάτι που λέγεται κοινωνικός αποκλεισμός. Το ότι στην περιοχή που μένουμε δεν περνάει ούτε λεωφορείο για το κέντρο της πόλης και πρέπει να περπατήσω μιάμιση ώρα αν χρειαστεί να πάω τα παιδιά μου στο νοσοκομείο, είναι αποτέλεσμα της κουλτούρας μου ή του κοινωνικού αποκλεισμού;
Επίσημα το κράτος λέει ότι προσπαθεί να «μας βοηθήσει» μέσα από διάφορα προγράμματα όπου μας μαθαίνουν γράμματα ή μας βοηθάνε να βρούμε δουλειά. Αυτό λέγεται “κοινωνική ένταξη”, αλλά είναι κάτι που ο καθένας καταλαβαίνει με πολύ διαφορετικό τρόπο. Στην πραγματικότητα, δε θα έπρεπε η προετοιμασία να αφορά και τις δύο πλευρές; δηλαδή αυτήν που ετοιμάζεται να ενταχθεί και αυτήν που θα υποδεχτεί την άλλη; Όμως εγώ νιώθω σα να μας λένε ότι όλη η προσπάθεια πρέπει να είναι δική μας, ότι πέφτει όλο το βάρος αποκλειστικά σε εμάς, σα να πρέπει εμείς να αποδείξουμε πρώτα ότι “το αξίζουμε” και μετά να μας αποδεχτεί η κοινωνία. Για παράδειγμα, γιατί να μην έχω το δικαίωμα να με προσλάβουν σε μια δουλειά με τις τσιγγάνικες φούστες μου, χωρίς να πρέπει να τις αλλάξω; Είναι σα να υπάρχει ένας κρυφός εκβιασμός: “σε δέχομαι μόνο αν καταφέρεις να μου μοιάσεις”. Μπροστά σε αυτό, νομίζω ότι εμείς έχουμε μόνο δύο επιλογές: ή να “κλειστούμε στον εαυτό μας” για να μπορέσουμε να διατηρήσουμε την ταυτότητά μας ή να αντιγράψουμε κάποιες ξένες για μας συμπεριφορές. Το πρώτο σημαίνει ότι θα συνεχίσουμε να ζούμε στο περιθώριο και το δεύτερο ότι θα εξαφανιστεί η κουλτούρα μας.
Αλλά ακόμα κι αν κάνουμε μερικά βήματα προς την ένταξη, πού ακριβώς θα ενταχθούμε; Στις κατώτερες κοινωνικές ομάδες. Όταν δεν απασχολούνται στο εμπόριο με την οικογένεια τους, ποιες δουλειές κάνουν οι γυναίκες Ρομά; Ή είναι άνεργες ή κάνουν τις χειρότερες δουλειές και με το μικρότερο μισθό. Γιατί; Σίγουρα επειδή πολλές είμαστε αγράμματες, άρα τι επιλογές έχουμε; Στην καθαριότητα, σε λαϊκή, σε κουζίνα. Μας λείπουν οι γνώσεις, “τα εφόδια”, όπως λένε και αυτό ισχύει μέχρι κάποιο σημείο, όμως η άλλη μισή αλήθεια είναι ότι η διαφορετική κουλτούρα μας είναι σαν δικαιολογία για την εκμετάλλευση μας. Θα μπορούσαμε, ας πούμε, να δουλεύουμε προσέχοντας παιδιά, αυτό είναι κάτι που γνωρίζουμε καλά, μιας και έχουμε μεγαλώσει πολλά δικά μας, ποιος όμως θα έπαιρνε μια Τσιγγάνα για να μεγαλώσει το παιδί του;
Θα ήθελα επίσης να πω ότι ο ρατσισμός δεν ξεκινάει από τους απλούς ανθρώπους, αλλά προέρχεται από το ίδιο το κράτος, και εμείς αυτό το βιώνουμε καθημερινά: από την Αστυνομία, τις υπηρεσίες, την τηλεόραση που επαναλαμβάνει ότι “οι Τσιγγάνοι αρπάζουν παιδιά”. Αλλά νομίζω και ότι ο καθένας έχει ευθύνη: ο υπάλληλος του ΙΚΑ που θα μας μιλήσει άσχημα, κάποιοι διευθυντές σχολείων που λένε “μέχρι 5 τσιγγανόπουλα σε ένα τμήμα μπορώ να δεχτώ”, λες και είναι δικό τους το σχολείο, κάποιοι γονείς που ζητάνε να τους δείξουμε βιβλιάρια ότι τα παιδιά μας έχουν κάνει εμβόλια, ενώ δε θα ζητούσαν κάτι τέτοιο από τα παιδιά μη Ρομά. Οι ίδιοι γονείς που λένε ότι δε στέλνουμε τα παιδιά μας στο σχολείο, ενοχλούνται αν το παιδί τους καθίσει στο διπλανό θρανίο με ένα τσιγγανόπουλο. Οι ίδιοι που μας κατηγορούν ότι δε θέλουμε “να γίνουμε άνθρωποι”, θέλουν να είμαστε στο περιθώριο. Αν πάμε σε μια ταβέρνα ή σε μία καφετέρια όπως όλοι οι άνθρωποι, το πιο πιθανό είναι ότι θα έρθει ο ιδιοκτήτης και θα μας διώξει όχι για κάτι που κάναμε, αλλά γι’ αυτό που είμαστε. Και το πιο πιθανό, επίσης, είναι ότι κανένας πελάτης από τα διπλανά τραπέζια δε θα μας υποστηρίξει.
Δεν είναι όλοι ίδιοι, ευτυχώς. Καλοί άνθρωποι και κακοί υπάρχουν παντού, τίμιοι ή ανέντιμοι, όμως νιώθω ότι εμάς μας κρίνουν πιο αυστηρά, δε μας επιτρέπεται ούτε ένα λάθος: αν εγώ κάνω μια ζημιά στη δουλειά μου, θα πούνε “τσιγγάνα είναι, τι περιμένεις;”, θα το συνδέσουν με την κουλτούρα μου. Και αν χαθεί κάποιο αντικείμενο, θα είμαι η πρώτη που θα κατηγορηθώ ότι το έκλεψα. Πολλές γνωστές μου μη Ρομά πιστεύουν ότι τα παραλέω, τις καταλαβαίνω, είναι επειδή δεν έχουν ανάλογες εμπειρίες. Σίγουρα δεν τους έχει τύχει ποτέ να τις δείχνει στο δρόμο μια μητέρα στο παιδί της και να του λέει “αν δεν καθίσεις φρόνιμα θα σε κλέψει η γύφτισσα”.
Νομίζω θα ήταν καλό, πριν φέρει ο καθένας στο μυαλό του την έτοιμη εικόνα που έχει για εμάς τις Τσιγγάνες, να σκεφτεί ποια είναι η δική του στάση. Όσοι νομίζουν ότι μας ξέρουν, αλήθεια πόσα γνωρίζουν για τη ζωή μας ή για τα προβλήματα μας; Κυρίως ζητάω να με καταλάβουν οι γυναίκες και να αναρωτηθούν αν θα τις ενδιέφερε μια πραγματική επαφή μαζί μας, χωρίς να έχουν μια πρόχειρη εντύπωση, αν θα θέλανε ακόμα και να έχουν φίλες Ρομά χωρίς όμως να μας βλέπουν σαν κατώτερες, αλλά να πιστεύουν ότι μπορούν κι εκείνες να μάθουν πράγματα από εμάς.
Τι σχέση έχουν οι ρόλοι θύτη, θύματος και σωτήρα με την ισχύ και την ευαλωτότητα; Αυτό το ερώτημα διαπραγματεύεται η συνάδελφος process worker Σοφία Ηλία στη διπλωματική εργασία της, ολοκληρώνοντας την εκπαίδευση της στο Process Work Institute, του Portland, Oregon. Αξιοποιώντας προσωπικά βιώματα και εμπειρίες κάνει μια φαινομενολογική διερεύνηση των τριών ρόλων (θύτης, θύμα, σωτήρας), όπως αυτοί αναδύονται στη συνδιαλλαγή ανάμεσα στους ανθρώπους. Εξερευνά τις εσωτερικές διεργασίες του κάθε ρόλου και το πώς ο καθένας βιώνει την ισχύ και την ευαλωτότητα. Αξίζει μια ανάγνωση!
Κι εκεί που έχεις μια κανονική ζωή με μια κανονική δουλειά, κανονική οικογένεια και κανονικούς φίλους και όλα φαίνεται να κυλούν κανονικά, συμβαίνει ένα ακραίο γεγονός, έξω από τα περιθώρια της καθημερινότητας, ένα τροχαίο με το αυτοκίνητο, το έμφραγμα ενός φίλου, μια επιληπτική κρίση που σε τινάζει στον αέρα σαν ηλεκτρική εκκένωση και τα βλέπεις όλα διαφορετικά, για μια στιγμή σταματάς να σκέφτεσαι τα πράγματα που σε απασχολούσαν ως τώρα, τα λάικ που δεν πήρες στο φέησμπουκ, το διαγώνισμα της κόρης σου που ήταν 16 και όχι 19, το γκόμενο που σου λέει λιγότερα μωράκι μου από όσα θα ήθελες, και κάπου εκεί, μέσα στην ομίχλη του μυαλού επαναπροσδιορίζεις τα βασικά, θυμάσαι όλα αυτά που δεν είπες σε φίλους που δεν θα τους έχεις για πάντα, τις ώρες που ξόδεψες μπροστά σε οθόνες αντί να βρίσκεσαι με αυτούς που σ’ αγαπούν, τις φορές που δεν σταμάτησες στο δρόμο να να πεις γλυκόλογα σε ένα αδέσποτο κι εκείνες τις φορές που δεν κυλίστηκες μαζί της σε μια παραλία, τις φορές που προτίμησες να αγγίξεις την οθόνη του κινητού αντί για το πρόσωπο του, το χρόνο που ξόδεψες από τη ζωή σου για τον Άδωνη αντί για το κορίτσι σου, τις στιγμές που βιαζόσουν (πάντα βιαζόσουν), τα απογεύματα που δεν σήκωσες το βλέμμα να θαυμάσεις τα χρώματα του ήλιου στα μπαλκόνια των πολυκατοικιών που από ανοιχτό πορτοκαλί στην αρχή γίνεται κόκκινο, μπορντό, μετά βαθύ βυσσινί, τα χρόνια που έχεις να ανέβεις σε ταράτσες για να δεις την πόλη από ψηλά, τις εκδρομές που ανέβαλες για αργότερα, τα χαρτάκια με τα τηλέφωνα που δεν πήρες, τις τρέλες που δεν έκανες, τα χιλιάδες τι θα πει ο κόσμος που σφηνώθηκαν στον αυχένα, τα όχι που αν ήταν ναι η ζωή σου μπορεί να ήταν αλλιώς. Κι επιβραδύνεις το βήμα και χαμογελάς, και λες μαλάκα πάρ’ το αλλιώς, και αυτή είναι η πρώτη μέρα της καινούργιας σου ζωής.
Ποιος είναι ο «άνθρωπος» των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;
του Κώστα Δουζίνα*
Κάθε ιστορική εποχή έχει χρησιμοποιήσει τον δικό της (φιλοσοφικό ή εμπειρικό) ορισμό της ανθρωπότητας για να διαχωρίσει τους κυρίαρχους, τους υποτελείς και τους αποκλεισμένους. Εκείνοι που δεν μιλάνε τη γλώσσα μας, δεν μοιράζονται τη θρησκεία μας, ανήκουν στη λάθος τάξη, έχουν λάθος φύλο, χρώμα ή σεξουαλικότητα μένουν πάντα έξω από την «ανθρωπότητα», όπως ορίζεται στην κάθε χώρα και εποχή
Σε όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές μητροπόλεις, μια υπόγεια ανθρωπότητα χωρίς στέγη, τροφή ή το δικαίωμα στην εργασία επιβιώνει με λιγότερο από ένα ευρώ την ημέρα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι 300 της Υπατίας, οι μετανάστες στα στρατόπεδα «υποδοχής», οι άνεργοι νέοι και ηλικιωμένοι, οι άστεγοι.
Σε ένα βίντεο της αγγλικής οργάνωσης για μετανάστες Parfras, ο Τζάμι, που κοιμάται σε ένα πάρκο του Λονδίνου, συγκρίνει τον εαυτό του με τους φίλους του που έχουν «χαρτιά» και με τους υπόλοιπους εμάς. «Εχουμε όλοι δύο χέρια, δύο μάτια, δύο πόδια. Είναι κι εκείνοι άνθρωποι, σαν κι εμένα». Απευθυνόμενος σ’ αυτούς που από την άνεση της πολυθρόνας τους διακηρύσσουν την πίστη τους στα «ανθρώπινα» δικαιώματα προσθέτει: «Πού είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα για εκείνους που ζητούν άσυλο και κοιμούνται σε παγκάκια;».
Ο Τζάμι διατυπώνει μια αναμφισβήτητη και τρομακτική αλήθεια: μπορεί να είμαστε όλοι άνθρωποι, αλλά η ανθρωπότητα πάντα απεχθανόταν, υποβάθμιζε και απέκλειε πολλά μέλη της. Σαν σύγχρονος Διογένης, ο Τζάμι απαντά στους καλούς φιλελεύθερους που πιστεύουν ότι τα δικαιώματα ανήκουν στους ανθρώπους απλώς επειδή είναι άνθρωποι, ότι αποτελούν κάτι το φυσικό, σαν τα μάτια, τα χέρια, τα πόδια. Η άποψη αυτή ακούγεται αισιόδοξη, καθησυχάζει τις συνειδήσεις. Αλλά αν την εξετάσουμε προσεκτικά, φαίνεται να είναι σαν μισή αλήθεια και μισός μύθος.
Σύμφωνα με πρόσφατες αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, οι συνθήκες κράτησης των αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα ισοδυναμούν με βασανιστήρια και απάνθρωπη και ταπεινωτική μεταχείριση. Το 2011, το Βέλγιο καταδικάστηκε επειδή θεώρησε την Ελλάδα ευνομούμενο κράτος στο οποίο μπορούσε να στείλει πίσω έναν Αφγανό πρόσφυγα, όπως υποχρεούται από το διεθνές δίκαιο. Η επαναπροώθηση προσφύγων στην Ελλάδα απαγορεύτηκε μετά την απόφαση λόγω των συνθηκών κράτησης και επειδή η Ελλάδα ουσιαστικά δεν δίνει ποτέ άσυλο στους αιτούντες πρόσφυγες.
Η Ελλάδα των μνημονίων αποτελεί επιβεβαίωση της αλήθειας ότι η ανθρωπότητα δεν είναι μία και κοινή για όλους: ήταν πάντα χωρισμένη ανάμεσα στους πλήρως και τους λιγότερο ανθρώπους ή ανάμεσα στις ελίτ, τους υπάκουους υπηκόους και τους αποκλεισμένους.
Η ιδέα της «ανθρωπότητας» ανήκει στη νεωτερικότητα. Στην αρχαία Αθήνα και τη Ρώμη υπήρχαν Αθηναίοι και Ρωμαίοι, αλλά όχι «άνθρωποι», με την έννοια των μελών του ανθρώπινου είδους. Η λέξη humanitas εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία και σήμαινε eruditio et institutio in bonas artes (γνώση και εκπαίδευση στα ήθη και τις τέχνες). Η ανθρώπινη ιδιότητα δεν ήταν κάτι κοινό αλλά, όπως έλεγε ο Κικέρωνας, ένα πρότυπο συμπεριφοράς το οποίο διέκρινε τους hominess humani (τους πραγματικούς ανθρώπους, δηλαδή τους μορφωμένους Ρωμαίους) από τους homines barbari (τους βάρβαρους, όλους τους υπόλοιπους). Και παραμένει η «ανθρωπότητα» έκτοτε ένας τέτοιος όρος διάκρισης μεταξύ των πλήρως και των λιγότερο ανθρώπων.
Ο χριστιανισμός υπονόμευσε τις ιεραρχίες του κλασικού κόσμου. Η διακήρυξη του Αποστόλου Παύλου ότι δεν υπάρχει Ελληνας ή Εβραίος, άνδρας ή γυναίκα, ελεύθερος ή δούλος (Επιστολή προς Γαλάτες 3:28) εισάγει έναν πνευματικό οικουμενισμό. Ολοι οι άνθρωποι έχουν ψυχή και μπορούν να συμμετάσχουν στο θεϊκό σχέδιο σωτηρίας. Πρέπει όμως να ασπαστούν τον χριστιανισμό γιατί οι άπιστοι δεν έχουν θέση στο σχέδιο της θείας πρόνοιας. Αυτός ο ριζικός διαχωρισμός θεμελίωσε την οικουμενική αποστολή της Εκκλησίας και της αυτοκρατορίας όπως και την επιμονή τους στον προσηλυτισμό των αλλοθρήσκων. Η αναγγελία της αγάπης και σωτηρίας έγινε ταυτόχρονα και πολεμική ιαχή: να φέρουμε τους παγανιστές στη Θεία Χάρη, να επιβάλουμε στον κόσμο το μήνυμα της αλήθειας.
Στη Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και σε εκείνες που τη διαδέχτηκαν, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ανθρώπων και βαρβάρων συνέπεσε μ’ αυτή μεταξύ πιστών και απίστων.
Η χριστιανική έννοια της ανθρωπότητας συζητήθηκε δημόσια σε μία από τις σημαντικότερες αντιπαραθέσεις στην Ιστορία. Το 1550, στο Βαγιαδολίδ της Ισπανίας, ο αριστοτελικός φιλόσοφος Χινές ντε Σεπούλβεδα και ο κληρικός Βαρθολομαίος ντε λας Κάσας αντιπαρατέθηκαν σχετικά με τη στάση των Ισπανών κατακτητών απέναντι στους Ινδιάνους του Μεξικού.
«Απολύτως δικαιωματικά»…
Ο Σεπούλβεδα υποστήριξε ότι «οι Ισπανοί κυβερνούν απολύτως δικαιωματικά τους βαρβάρους, οι οποίοι στη σωφροσύνη, τα χαρίσματα, την αρετή και την ανθρωπιά είναι τόσο κατώτεροι από τους Ισπανούς όσο και τα παιδιά από τους ενήλικους, οι γυναίκες από τους άνδρες, οι άγριοι και σκληροί από τους ήπιους και ευγενείς, θα τολμούσα να πω όσο ο πίθηκος από τον άνθρωπο».
Ο Λας Κάσας διαφώνησε, λέγοντας ότι οι Ινδιάνοι είχαν εδραιωμένα έθιμα και καθιερωμένο τρόπο ζωής. Είναι «ασύνειδα» χριστιανοί, έλεγε, όπως ο Αδάμ πριν από την Πτώση. Αν οι κατακτητές σεβαστούν τις παραδόσεις, τους νόμους και τον πολιτισμό τους θα ασπαστούν τον χριστιανισμό, αλλά και θα αποδεχτούν την εξουσία των κατακτητών. Ο Λας Κάσας συνδύαζε τη θεολογία με την πολιτική σκοπιμότητα σε ένα πρώιμο παράδειγμα πολυπολιτισμικότητας. Αλλά ο χριστιανικός οικουμενισμός του, όπως κάθε οικουμενισμός, βασιζόταν σε αποκλεισμούς. Καταδίκασε κατ’ επανάληψη τους «Τούρκους και τους Μαυριτανούς, τους πραγματικούς βάρβαρους απόβλητους των εθνών». Οι μουσουλμάνοι, σε αντίθεση με τους Ινδιάνους, είχαν μάθει τη διδασκαλία του Χριστού, αλλά την απέρριψαν και επομένως δεν υπάρχουν περιορισμοί στην αντιμετώπισή τους.
Ο Λας Κάσας νίκησε το debate, αλλά η άποψη του Σεπούλβεδα ήταν εκείνη που υιοθετήθηκε από αποικιοκράτες και ιμπεριαλιστές. Ηταν η άποψή του που ακούσαμε για τους Σέρβους, τους Ιρακινούς και τους Αφγανούς από τους Δυτικούς, αλλά και για τους Αλβανούς ή τους Κούρδους από τους άλλους.
Το επόμενο βήμα στην ιστορία του «ανθρώπου» έγινε από τους πολιτικούς φιλοσόφους και τους επαναστάτες του 18ου αιώνα. Η γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη δηλώνει ότι «οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι και με ίσα δικαιώματα», αλλά στη συνέχεια αποδίδει τα δικαιώματα αυτά, με την πραγματική νομική και πολιτική τους έννοια, μόνο σε ορισμένους Γάλλους: τους πολίτες. Στο κενό ανάμεσα στον οικουμενικό «άνθρωπο» και τον εθνικό πολίτη βρίσκονται οι ξένοι – δεν έχουν δικαιώματα επειδή δεν είναι πολίτες και κατά συνέπεια δεν είναι πλήρως άνθρωποι, κάτι που έχει γενικευθεί σήμερα με τους πρόσφυγες και τους οικονομικούς μετανάστες.
Η γαλλική Διακήρυξη, διαχωρίζοντας την ιδιότητα του ανθρώπου από την ιδιότητα του πολίτη, δημιούργησε 2 εναλλακτικές προσεγγίσεις: τον ιμπεριαλισμό, στον οποίο η πόλις, το έθνος, το μερικό ισχυρίζεται ότι αποτελεί την έκφραση του κόσμου, της ανθρωπότητας, του καθολικού. Δικαιούται επομένως το μερικό να διαδώσει τον πολιτισμό με πολέμους και κατακτήσεις.
Ενα πρώιμο παράδειγμα ήταν οι ναπολεόντειοι πόλεμοι και η «εκπολιτιστική αποστολή» της αποικιοκρατίας, ένα σύγχρονο, το Ιράκ. Η εναλλακτική άποψη, ο κοσμοπολιτισμός, επιβάλλει το καθολικό στο μερικό έτσι ώστε οι οικουμενικές αξίες να ξεπερνούν τοπικές ιδιοσυγκρασίες. Η δεύτερη προσέγγιση παραμένει μια ουτοπία όμως που ίσως υπάρξει στο μέλλον.
Μόνο η Αϊτινή Επανάσταση, που απελευθέρωσε τους σκλάβους και έδωσε πολιτικά δικαιώματα στον αποικιοκρατούμενο πληθυσμό της μετά την ανεξαρτησία του νησιού το 1804, ήταν εκείνη που ανέλαβε να υποστηρίξει τις αξίες του οικουμενισμού. Επρεπε βέβαια να το κάνει ενάντια στους αποικιοκράτες Γάλλους που επινόησαν τα «οικουμενικά» δικαιώματα αλλά τα έδωσαν μόνο στους λευκούς Γάλλους άνδρες. Και αυτό το πλήρωσε. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, η Αϊτή πλήρωνε αποζημιώσεις στη Γαλλία για τη ζημιά που έπαθαν οι δουλοκτήτες. Κάθε φορά που η ελευθερία και η ιδιοκτησία συγκρούονται, η ιδιοκτησία επιβάλλεται. Να σημειώσουμε επίσης ότι η ελεύθερη Αϊτή ήταν το πρώτο κράτος που αναγνώρισε την Ελλάδα μετά την Επανάσταση.
Ο «άνθρωπος» των «δικαιωμάτων του ανθρώπου» δεν είχε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, εκτός από την ελεύθερη βούληση, τη λογική και την ψυχή. Αυτά τα καθολικά χαρακτηριστικά εκκοσμίκευσαν τη χριστιανική πίστη στην ιερότητα της ζωής και προίκισαν την ανθρωπότητα με αξιοπρέπεια και σεβασμό. Ο «άνθρωπος» ή το «υποκείμενο» των δικαιωμάτων είναι μια αφαίρεση. Δεν έχει σώμα, χρώμα, φύλο ή ιστορία, όπως έχουν υποστηρίξει ο Χέγκελ, ο Μπερκ και ο Μαρξ. Ωστόσο, ο πραγματικός άνθρωπος που απολάμβανε τα δικαιώματα ήταν ο ευκατάστατος, λευκός, χριστιανός, αστός, ετεροφυλόφιλος άνδρας. Συγκέντρωνε στο πρόσωπό του την αφηρημένη αξιοπρέπεια του ανθρώπου και τα συγκεκριμένα προνόμια του ισχυρού. Από τότε, η πλήρης «ανθρώπινη ιδιότητα» κατασκευάζεται με φόντο τη «μη ανθρωπότητα», αυτούς που ανήκουν σε λάθος τάξη, φύλο, φυλετική καταγωγή, θρησκεία ή σεξουαλικότητα.
Αν τα δικαιώματα είναι οικουμενικά, τότε οι πρόσφυγες, οι «παράνομοι» μετανάστες, οι άνεργοι ή οι κρατούμενοι του Γκουαντάναμο, οι οποίοι είναι απλώς «άνθρωποι» και δεν έχουν χώρα ή δίκαιο για να τους προστατεύει, θα έπρεπε να έχουν τα δικαιώματα των ανθρώπων. Ωστόσο δεν έχουν κανένα – αποτελούν μόνο γυμνή, απροστάτευτη ζωή.
Το κίνημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορεί να θεωρηθεί συνεχής αλλά αποτυχημένος αγώνας να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στον αφηρημένο άνθρωπο των Διακηρύξεων και το εμπειρικό ανθρώπινο ον. Οι συμβάσεις κατά των διακρίσεων εις βάρος των έγχρωμων, των γυναικών, των παιδιών, των γκέι και των λεσβιών δίνουν σάρκα, οστά και φύλο στο χλομό σκαρίφημα του «ανθρώπου». Εχουν επιτύχει; Ναι και όχι. Η έννοια της κοινής «ανθρώπινης ιδιότητας» μας προικίζει όλους με αξιοπρέπεια. Εν τούτοις, η Ιστορία μάς έχει διδάξει ότι δεν υπάρχει κάποιος ιερός και απαράβατος ορισμός της ανθρώπινης ιδιότητας. Η ανθρώπινη δύναμη, εκκοσμίκευση της παντοδυναμίας του Θεού, αλλάζει συνεχώς τον ορισμό του ανθρώπου.
Η διαλεκτική του Διαφωτισμού οδήγησε στη χειραφέτηση αλλά και στον ναζισμό. Τα δικαιώματα είναι τρόπος προστασίας του ατόμου αλλά και εργαλείο των κυβερνήσεων για να πειθαρχούν τους ανθρώπους, τις κοινωνίες και, εσχάτως, τον κόσμο. Αν οι αποικιοκράτες έστελναν πρώτα τους ιεραποστόλους και μετά τις κανονιοφόρους, η σύγχρονη αυτοκρατορία στέλνει πρώτα τις ΜΚΟ για τα ανθρώπινα δικαιώματα και μετά τα βομβαρδιστικά. Είναι κομμάτια της ίδιας ιστορίας: της προσφοράς του «πολιτισμού» στους βαρβάρους.
Σε κάθε εποχή
Κάθε ιστορική εποχή έχει χρησιμοποιήσει τον δικό της (φιλοσοφικό ή εμπειρικό) ορισμό της ανθρωπότητας για να διαχωρίσει τους κυρίαρχους, τους υποτελείς και τους αποκλεισμένους. Εκείνοι που δεν μιλάνε τη γλώσσα μας, δεν μοιράζονται τη θρησκεία μας, ανήκουν στη λάθος τάξη, έχουν λάθος φύλο, χρώμα ή σεξουαλικότητα μένουν πάντα έξω από την «ανθρωπότητα», όπως ορίζεται στην κάθε χώρα και εποχή. Ολες οι παλιότερες κατηγορίες αποκλεισμού παραμένουν ενεργές σήμερα. Εχουν προστεθεί σ’ αυτές οι «οικονομικά ανενεργοί», τα «ανθρώπινα σκουπίδια», οι απόβλητοι του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.
Παρά τους ισχυρισμούς περί του αντιθέτου, η ανθρώπινη ιδιότητα δεν αποτελεί το κανονιστικό θεμέλιο των δικαιωμάτων. Το νόημα που παίρνει σε κάθε ιστορική περίοδο και χώρα είναι αποτέλεσμα ιδεολογικής διαπάλης και πολιτικών μαχών, που επεκτείνουν τα δικαιώματα σε κάποιες κατηγορίες (κάνοντας τα μέλη τους περισσότερο «ανθρώπους») και τα περιορίζουν από άλλες. Τα ανθρώπινα δικαιώματα λοιπόν δεν «ανήκουν» στους ανθρώπους. Αντίθετα συνιστούν μια διαβαθμισμένη «ανθρωπότητα», με πλήρεις ανθρώπους στο ένα άκρο, τους αποκλεισμένους στο άλλο και τη μεγάλη μάζα των υπηκόων στο μέσο.
* Καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου
Ο Εντ, μέλος μιας βίαιης συμμορίας, είναι ακόμη πολύ νέος όταν αρχίζει επί σκηνής να ξετυλίγει το κουβάρι της ζωής του. Κι όμως οι ιστορίες που διηγείται, αφού έχει υποστεί επίθεση από τους πρώην συντρόφους του, δείχνουν μια πρώιμη κατανόηση του τι είναι δύναμη και ταπείνωση, θύτης και θύμα, αλληλεγγύη και αδιαφορία. Ο Εντ περιγράφει τη ζωή του απ” όταν ήταν δώδεκα ετών, όταν η βία κυρίευσε την καθημερινότητά του, κι εκθέτει σε όλο τους το μεγαλείο την ασχήμια και τον παραλογισμό της.
Η ιστορία του ήρωα της παράστασης «Γδαρμένος» (Blästrad) βασίζεται σ” ένα πραγματικό περιστατικό: στον απάνθρωπο κι αδικαιολόγητο ξυλοδαρμό ενός νέου ανθρώπου από μια ομάδα παιδιών, που τον κυνήγησαν για τον χτυπήσουν βάναυσα μέσα στο ίδιο του το σπίτι. Το περιστατικό έλαβε χώρα στη Σουηδία, όμως θα μπορούσε έχει συμβεί παντού, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας της παράστασης Ματς Σιέλμπυ. Έτσι εξηγείται, πιθανότατα, και η ευρεία απήχησή της –από τη Γερμανία μέχρι τη Ρουάντα και από τη Μ. Βρετανία μέχρι την Ελλάδα, όπου παρουσιάζεται από το θεατρικό οργανισμό «Κοχύλι», σε σκηνοθεσία Στρατή Πανούριου και μετάφραση Εύας Στυλάντερ. Το έργο, που γράφτηκε το 2008, έχει επίσης περιοδεύσει στα περισσότερα σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης της Σουηδίας.
Στην Ελλάδα, το έργο προβάλλεται αυτή την περίοδο και στο πλαίσιο του προγράμματος «Συμβίωση», για την προώθηση της ανεκτικότητας και την καταπολέμηση του ρατσισμού στα σχολεία, που υλοποιεί η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Η επόμενη προβολή, η οποία είναι ανοιχτή στο κοινό, έχει προγραμματιστεί, σε συνεργασία με την Ένωση Γονέων Μαθητών του Δήμου Ηρακλείου Αττικής, για την Τετάρτη 26 Φεβρουαρίου, στις 6 μ.μ. στο Πολιτιστικό Κέντρο «Ηλέκτρα Αποστόλου» (Κουντουριώτου & Νεότητας, Νέο Ηράκλειο).
Ο Ματς Σιέλμπυ βρέθηκε το φθινόπωρο στην Ελλάδα, προσκεκλημένος από το «Κοχύλι» και το Σουηδικό Ινστιτούτο Αθηνών, και μίλησε για τα αίτια της ρατσιστικής βίας με θύτες νέους και παιδιά στο 1againstracism.gr, την πλατφόρμα της εκστρατείας κατά της ρατσιστικής βίας της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. «Είναι εύκολο να είσαι ρατσιστής», σημειώνει ο Ματς Σιέλμπυ. Ο συγγραφέας εξηγεί τη σημασία για τους νέους της ένταξης σε κάποια ομάδα, ενώ επίσης αναλύει τα κοινωνικά και οικονομικά αίτια των διακρίσεων.
Φαινομενικά, η Έλεανορ Λόνγκντεν ήταν σαν όλους τους άλλους φοιτητές. Πήγαινε στη σχολή της με αυτοπεποίθηση και ανεμελιά. Ώσπου, οι φωνές στο κεφάλι της άρχισαν να μιλάνε. Αρχικά άκακοι, αυτοί οι εσωτερικοί αφηγητές έγιναν έντονα ανταγωνιστικοί κι αυταρχικοί και μετέτρεψαν τη ζωή της σε ζωντανό εφιάλτη. Διαγνώστηκε με σχιζοφρένια, της δόθηκε φαρμακευτική αγωγή και τελικά τέθηκε στο περιθώριο από ένα σύστημα που δεν ήξερε πώς να τη βοηθήσει. Η Έλεανορ αφηγείται τη συγκινητική ιστορία της μακρόχρονης περιπέτειάς της και υποστηρίζει ότι κατάφερε να επαναφέρει την ψυχική της υγεία, όταν έμαθε να ακούει και να καταλαβαίνει τις φωνές της.
Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να απαλύνεις τον πόνο και τη δυστυχία κάποιου; Πώς μπορεί να είσαι πραγματικά παρών για έναν άλλον άνθρωπο; Η Brene Brown μας θυμίζει ο,τι, για να δημιουργήσουμε σύνδεση με πραγματική ενσυναίσθηση, χρειάζεται να είμαστε αρκετά γενναίοι ώστε να έρθουμε σε επαφή με τις δικές μας αδυναμίες.
Με ένα κλικ εδώ μπορείς να παρακολουθήσεις ολόκληρη τη διάλεξη της Dr Brene Brown (αγγλικά) (το βίντεο έχει ελληνικούς υπότιτλους. Αν δεν φαίνονται, κάνε ένα κλικ στα ‘captions’ (κάτω δεξιά στην οθόνη του βίντεο) και διάλεξε ‘greek’)
Η Ηλέκτρα Αναγνωστοπούλου γράφει στο Ψυχή, Λόγος, Επικοινωνία, για το προσωπικό, το συλλογικό και την αμφίδρομη σχέση τους…
Όνειρο: πώς το προσωπικό είναι συλλογικό κι αμφίδρομα
Ονειρεύτηκα πως έπρεπε να κάνω μια ομιλία για τις ψυχικές παθήσεις στην εποχή μας. Μιλούσα σ’ ένα μεγάλο προαύλιο – σαν προαύλιο σχολείου – μόνο που αντί για μαθητές, ήταν εκεί όλοι οι άνθρωποι με τους οποίους εργάζομαι: οι λήπτες των υπηρεσιών αλλά και οι συνάδελφοι. Δεν ήξερα τι να τους πω. Ούτε ήξερα ποιος (άνθρωπος, επίσημος φορέας ή συγκυρία) με είχε εξουσιοδοτήσει να τους μιλήσω ως «ειδικός».
Ένιωθα μια δυσφορία, σαν τον κόμπο στο στομάχι όταν ως μαθήτρια πήγαινα να δώσω εξετάσεις, γνωρίζοντας πως «πρέπει» να αντεπεξέλθω αλλά διερωτώμενη το «γιατί», «για ποιον» και το «πώς». Άρχισα να μιλάω χωρίς να ξέρω αν με ακούει κανείς. Δεν είχε σημασία αν το ακροατήριο περπατούσε, κουβέντιαζε ή κοιτούσε αλλού. Εγώ τους έβλεπα όλους θολά, σαν να ‘χε πέσει ομίχλη κι «έπρεπε» να πω αυτά που με βασάνιζαν, χωρίς να ξέρω πια ποιος ήταν ο αρχικός «στόχος».
Άρχισα να μιλάω για τα προσωπικά μας βάσανα, αυτά που μας θλίβουν, μας καταθλίβουν, μας αγχώνουν, μας πανικοβάλλουν, μας εξοργίζουν, μας οπλίζουν με τυφλή επιθετικότητα ή αυτοκαταστροφή. Και για τα βάσανα του διπλανού μας, του συντρόφου μας, του παιδιού μας, του γονιού μας, του φίλου μας, του συναδέλφου μας, που δεν είναι εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους αλλά δεν είναι και ίδια. Και για το πώς σχετιζόμαστε ο ένας με τον άλλο μέσα από αυτά τα «βάσανα».
Κι έτσι καθώς μιλούσα γι’ αυτό, άρχισαν να μπερδεύονται οι κτητικές αντωνυμίες των «βασάνων», δεν ήταν πια «τα βάσανά μου», ή «τα δικά τους», ήταν «τα δικά μας» αλλά και κάτι πιο πέρα από αυτό… Έψαχνα να βρω ένα καινούριο παράγωγο, με πολλά συνθετικά μιας πολύμορφης έννοιας, που ίσως να μην υπάρχει ακόμα στη γλώσσα μας. «Είναι κοινωνικό το ζήτημα» άκουγα μια φωνή από τη θολούρα στο προαύλιο. «Ναι αλλά είναι και προσωπικό» κάποια άλλη φωνή. Δεν ήξερα τι να απαντήσω. Ο δυισμός και το ψευδοδίλλημα της μιας ή της άλλης «αντικειμενικότητας» δεν ήταν ποτέ το φόρτε μου.
Θυμήθηκα τον αγαπημένο μας καθηγητή Χημείας στο Λύκειο. Ζωντάνεψε στη μνήμη μου η ατμόσφαιρα στην τάξη όταν μας μιλούσε ενθουσιώδης για τα φαινόμενα της φύσης και της ζωής. Έλεγε πως η χημική ισορροπία είναι η διαλεκτική της ζωής. Εξηγούσε γιατί η χημική ισορροπία δεν υπονοεί την στατική ισορροπία, αλλά είναι ακριβώς μια κατάσταση δυναμικής ισορροπίας στην οποία φτάνουν κάποιες χημικές αντιδράσεις μέσα από αμφίδρομη πάλη σε συγκεκριμένες – ή αλλιώς κατάλληλες – συνθήκες. Βασική αρχή: ότι η ποιοτική και ποσοτική σύσταση των αντιδρώντων (δηλαδή των στοιχείων στη μια πλευρά της χημικής αντίδρασης) και των προϊόντων (των στοιχείων στην άλλη πλευρά) παραμένει σταθερή. Ενώ λοιπόν τα μόρια αλλάζουν, παραμένουν ωστόσο τα ίδια αριθμητικά, κι έτσι αυτό που μοιάζει να είναι το ίδιο, στην πραγματικότητα αλλάζει διαρκώς και αμφίδρομα.
Δεν είναι το ίδιο βέβαια οι χημικές ενώσεις και οι άνθρωποι. Ούτε είναι το ζητούμενο να εξηγήσουμε τις ανθρώπινες υποκειμενικότητες βάσει «αντικειμενικών» αξιωμάτων. Το σημαντικότερο εξάλλου δεν ήταν η επιστημονική θεωρία της χημικής ισορροπίας, αλλά ο τρόπος που ο καθηγητής εκείνος μας προσέγγιζε χτίζοντας μιαν ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης και ισοτιμίας. Αυτό το βίωμα έδινε νόημα στην οποιαδήποτε χημική ισορροπία ή ανισορροπία. Αυτό το βίωμα κουβαλούσα κι εγώ μέσα μου.
Συνειδητοποίησα ότι η δική μου αμηχανία μπροστά στο θολό τοπίο των ανθρώπων του προαυλίου πήγαζε από την έλλειψη ενός τέτοιου βιώματος. Στο θολό τοπίο δεν μπορούσα να ξεχωρίσω ποιος είναι ποιος, ποιοι συγκρούονται, ποιοι συνενώνονται, ποιοι πονάνε, ποιοι εξουσιάζουν, ποιοι εξεγείρονται, ποιοι συνθλίβονται, ποιοι βασανίζονται, ποιοι ελπίζουν. Ήξερα όμως πως σχετίζονται μεταξύ τους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με δική τους βούληση – ή και άθελά τους – φτάνοντας πότε πότε σε κάποια δυναμική ισορροπία, χάνοντάς τη πάλι και αναζητώντας τη ξανά. Ξαφνικά κατάλαβα πως οι άνθρωποι που είχα μπροστά μου με αυτόν τον τρόπο προχωράνε από το παρόν προαύλιο σ’ έναν άλλο χώρο (γνωστό ή άγνωστο). Δεν χρειαζόταν να δώσω καμιά απάντηση και καμιά ομιλία. Απλά να μείνω στο προαύλιο και να – επιλέξω πώς να – σχετιστώ μαζί τους.
Βάζοντας την Πολιτική μέσα στο σχολείο του Χαράλαμπου Μπαλτά
Η σχολική χρονιά 2012/2013 είναι αφιερωμένη στον αντιφασιστικό αγώνα (1) στην επιστροφή της ιδιότητας του πολίτη, στην απόδοση της ιθαγένειας στα παιδιά των μεταναστών και στη δυνατότητα να έχουν πολιτικό άσυλο οι κατατρεγμένοι της γης. Συγχρόνως αυτή η χρονιά είναι επίσης αφορμή για στοχασμό. Θέλουμε την πολιτική μέσα στα σχολεία ή δεν την θέλουμε; Νοείται μάθημα Πολιτικής στο σχολείο με παιδιά που δεν θα γίνουν πολίτες; Το σχολείο, το οποίο υπερασπίζει την ισότητα, μπορεί να νοηθεί να κάνει μια τέτοια διάκριση και το μάθημα να γίνεται μόνο για τα παιδιά που θα γίνουν πολίτες;
Ας δούμε κάποιες έννοιες. Η ιδιότητα του πολίτη σήμερα αποτελεί ένα νέο αντικείμενο στοχασμού (2). Η χρήση όμως της έννοιας πολίτης σημαίνει τον αποκλεισμό αυτού που δεν είναι πολίτης, είτε ως προς την ιθαγένεια και την υπηκοότητα, είτε ως προς την πλευρά της πολιτικής συμμετοχής. Το πρόβλημα της εκπροσώπησης και του εκπροσωπούμενου στις δυτικές δημοκρατίες αναπαριστάται με την μορφή της παθολογίας και της κρίσης αντιπροσώπευσης της δημοκρατίας. Επίσης ο έχων (ή η έχουσα) την ιδιότητα του πολίτη μπορεί να την αχρηστεύει και ο μη έχων να βρίσκεται σε κατάσταση εξαίρεσης. Η ιδιότητα του πολίτη δεν είναι μόνο αντιμέτωπη με την υποκειμενικότητα του ιδιώτη ή του καταναλωτή, του φτωχού ή του πλούσιου, του δημοκράτη ή του γίγνεσθαι – φασίστα, είναι επίσης αντιμέτωπη με την υποκειμενικότητα του αριστοτελικού άπολι, ο οποίος μπορεί να είναι ο στερούμενος της υπηκοότητας, ο υψίπολις αλλά και ο κοσμοπολίτης. Ο εγκατεστημένος είναι σε διαμάχη με τον νομάδα και τον ξένο, μια διαμάχη που παίρνει μορφές βαρβαρότητας, όπως αυτές που γνωρίζουμε από τα ΜΜΕ και τις ΜΚΟ την περίοδο της ελληνικής κρίσης (2010-). Τι μπορούμε να κάνουμε για όλα αυτά;
Θέλουμε ένα τόπο αντίστασης κι αυτός είναι το σχολείο της κοινότητας (3). Οι συλλογικές δράσεις στον χώρο του σχολείου – αλλά και έξω απ’ αυτό με την αποσχολειοποίηση [deschooling] – είναι η πολιτειότητα [citizenship] της επόμενης περιόδου, με αποκορύφωμα το 2014, το οποίο σύμφωνα με την UNESCO, είναι το έτος πολιτειότητας. Το πλήθος [multitude] –το όνομα των αποκλεισμένων παιδιών και των ανθρώπων– είναι το αναδυόμενο υποκείμενο αυτής της καθολικής αντίστασης στις πλατείες στη διάρκεια της ελληνικής κρίσης(4). Με τις έννοιες πολίτης και μη – πολίτης οι δυτικές μετανεωτερικές κοινωνίες, ως «μετά το έθνος-κράτος κοινωνίες», δοκιμάζονται μέσα σ’ αυτά τα μη – ικανοποιητικά κριτήρια για τον ποιον/ ποια θα αποκαλούν πολίτη, σ’ αυτό που αποκαλούμε παθητική συμμετοχή στην πολιτική και αυτό που ονομάζεται απαξίωση της πολιτικής. Ειδικά στο περιβάλλον της τάξης με την συμμετοχή αλλόγλωσσων παιδιών, η διδασκαλία/ μάθηση του αντικειμένου της πολιτικής γίνεται με την αφοριστική απόφανση του είδους «μερικοί από εσάς εδώ μέσα δεν είναι ή δεν θα γίνουν πολίτες ποτέ». Η έννοια του πολίτη – υπηκόου έχει κι αυτή προβληματοποιηθεί. Όψεις και πλευρές μιας εναλλακτικής ευέλικτης ιδιότητας του πολίτη, ακόμα και από τη σκοπιά του φύλου, χωρίς κλειστή ταυτότητα, με έντονο το κριτήριο της πολιτικής συμμετοχής και με τα χαρακτηριστικά του νομαδικού υποκειμένου, ήδη τίθεται στη δημόσια σφαίρα (5). Η διδακτική της πολιτικής χρειάζεται αυτόν τον ριζοσπαστικό προσανατολισμό, την ιδιότητα του πολίτη για όλα τα παιδιά που έχουμε στα σχολεία μας. Αν πολιτική σημαίνει επίλυση των προβλημάτων, τότε η ανάδειξη της λύσης τους είναι πολιτική πράξη. Η παιδική ηλικία και η πολιτική είναι πιο κοντά από ποτέ.
Η προσέγγιση της διδακτικής της πολιτικής επιστήμης εδώ είναι κονστρουκτιβιστική και δίνει προτεραιότητα στους όρους που προηγούνται της επιστήμης, όπως είναι η πολιτική αδιαφορία ή ο βιόκοσμος των υποκειμένων.
Το ζήτημα είναι ποια θεωρία απαντά στο πρόβλημα της ιδιότητας του πολίτη σήμερα. Το ξεπέρασμα των προβλημάτων, την ώρα που το 1/8 των παιδιών στην Ελλάδα είναι χωρίς την ιδιότητα του πολίτη, θα μπορούσε να γίνει με την νομαδική υποκειμενικότητα του πλήθους, όπου όλοι/ες θα είχαν την ιδιότητα του πολίτη. Η προβληματική του Antonio Negri στην Αυτοκρατορία ήταν η πρόταση υιοθέτησης από τα κινήματα και τις κυβερνήσεις της παγκόσμιας υπηκοότητας και απέβλεπε στην άρση αυτού του αποκλεισμού, με υποκείμενο αυτής της διαδικασίας μετασχηματισμού το πλήθος (6). Η αντίθεση εθνικής κυριαρχίας και κοσμοπολιτισμού παραμένει ανοιχτή και οι λίγες πολιτικές και φιλοσοφικές προσπάθειες (7) για την υπέρβαση αυτής της αντίθεσης με τις πόλεις – καταφύγια παραμένουν ουτοπία. Ο εν δυνάμει πολίτης, το παιδί που θα γίνει πολίτης, είναι το ζητούμενο. Η πρόσφατη απόφαση για την αντισυνταγματικότητα του νόμου 3838/2010, αλλά και η μη εφαρμογή του τελευταίου προσφυγικού νόμου 3907/ 2011, θέτει ζητήματα μη ιδιότητας του πολίτη και φασιστικό – φιλελεύθερες αντιλήψεις για την έξοδο της πολιτικής από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Στο παρελθόν αυτοί οι αποκλεισμοί αφορούσαν το φύλο, τις μειονότητες, τα πολιτικά φρονήματα, την εθνικοφροσύνη κι αυτό που αποκαλείται αποκλεισμένες πολιτικές ταυτότητες (8). Σήμερα ο αποκλεισμός αφορά μετανάστες, πρόσφυγες αλλά και ευρωπαίους πολίτες οι οποίοι είναι σχεδόν υποχρεωμένοι στην Ελλάδα να ζουν σ’ ένα ρατσιστικό και ξενοφοβικό – στα όρια του εγκλήματος – περιβάλλον, τόσο στις κάθετες όσο και στις οριζόντιες σχέσεις. Ο μη πολίτης είναι το θύμα της Χρυσής Αυγής. Χρειάζεται λοιπόν αγώνας.
Ένα πεδίο αγώνα είναι ο υπό σκλήρυνση νόμος για την ιθαγένεια. Ο ν. 3838/2010 διευρύνει την ιδιότητα του πολίτη στην δεύτερη γενιά των μεταναστών, ενώ στην τρίτη την δίνει αυτοδίκαια. Κι αυτός κρίθηκε αντισυνταγματικός από το Συμβούλιο της Επικρατείας κι είναι έτοιμη η νομοθετική κατάργησή του με απόφαση της Βουλής. Ο αριθμός των παιδιών που πήραν την ελληνική ιθαγένεια την προηγούμενη διετία ήταν μικρός, περίπου 6.000. Αν προσθέσουμε τον μικρό αριθμό, είτε των αιτήσεων για πολιτογράφηση είτε των πολιτικών ασύλων που δίνονται ύστερα από τον μικρό αριθμό αιτήσεων, τότε είναι ένα ζήτημα ποιος είναι ο αριθμός τελικά όλων αυτών για τους οποίους τίθενται ζητήματα όπως αυτά της προβληματικής μας (9). Τελικά η μη εφαρμογή στη πράξη της Συνθήκης της Γενεύης (1951), το ασύμπτωτο της ιδιότητας του πολίτη με τον μετανάστη ή τον πρόσφυγα και οι διαχωριστικές γραμμές που καθιστούν την Ευρώπη φρούριο από τις άλλες ηπείρους και τους άλλους πολιτισμούς, οδηγεί στο συρματόπλεγμα. Ένα συρματόπλεγμα που παίρνει πολλά δυνατά ονόματα (10), είτε είναι ο φράχτης του Έβρου, είτε οι κάμερες για την επιτήρηση του πληθυσμού και του βιοπολιτικού ελέγχου της ζωής των ανθρώπων. Ο αγώνας σ’ αυτό το τοπίο είναι να ενημερώσουμε τα παιδιά για τον νόμο κάνουμε μάθημα την ιδιότητα του πολίτη, να την συσχετίσουμε με τους αγώνες των γυναικών για την απόκτηση των πολιτικών δικαιωμάτων, να ενημερώσουμε τους γονείς και να βοήσουμε στην κατάθεση της αίτησης. Να τον υπερβούμε, τώρα που τον σκληραίνουν και να ζητήσουμε την ιδιότητα του πολίτη για όλα τα παιδιά χωρίς προϋποθέσεις. Να παίξουμε στις τάξεις μας τα σποτάκια για την ιθαγένεια της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Όπως επίσης να εγγράφουμε όλα τα παιδιά – πρόσφυγες στο σχολείο στις τρεις μέρες μετά την άφιξη στη χώρα μας, ανεξάρτητα αν έχουν χαρτιά.
Η σχέση της Πολιτικής με την Θρησκεία είναι άλλο ένα πεδίο αγώνα. Η έλλειψη συγκρουσιακής μεθοδολογίας ανάμεσα στις επιστήμες, τις τέχνες, την θρησκεία και την πολιτική ως επιστημονικά αντικείμενα του σχολείου, έχει ως επίπτωση τα αδιευκρίνιστα όρια ανάμεσα στον πιστό και τον πολίτη. Η πολιτική είναι μια έξοδος από τον θεολογικό τρόπο σκέψης. Ο κοσμοπολιτισμός είναι μια ένωση πολιτικής και θεολογίας. Οι Τρεις Ιεράρχες ανέδειξαν τα ζητήματα τόσο της φτώχειας (11) όσο και της ρητορικής, της ικανότητας του ομιλητή για πειθώ. Έτσι ένα από τα θέματα του αγαπούν τα παιδιά, όπως αυτό της έγκλησης του πλούσιου και του φτωχού, μπορεί να αποτελέσει ζήτημα τόσο πολιτικής δικαιοσύνης, όσο και γενικότερα ζήτημα μια παύλειας αντίληψης για τον πολίτη του ουρανού. Ο αγώνας όμως είναι διπλός: και να ενισχυθεί η σχέση του πολιτικού με την θεολογία, αλλά και να διαχωριστεί από τις συντηρητικές εκδοχές της. Το αγωνιστικό πλαίσιο είναι ο διαφωτισμός, η δυνατότητα του παιδιού με βάση τις εγκυκλίους (91109/ Γ2/ 10.7.2008 και 10407/ Γ2/ 4.8.2008) να απαλλαγεί από το μάθημα των θρησκευτικών χωρίς υποχρεωτικά να δηλώνει την ετεροδοξία του. Αλλά και η ενδυνάμωση της υποκειμενικότητας μέσα από τα πολιτικά συναισθήματα της ελπίδας, της αγάπης, του θάρρους και του ενθουσιασμού. Αυτό σημαίνει τόσο την εμπέδωση της διάκρισης ιδιωτικού και δημόσιου, όσο και την ενίσχυση του προσωπικού στοιχείου στην υπεράσπιση των πολιτικών ιδεών. Ο δρόμος της Θεολογίας της Απελευθέρωσης μπορεί να συναντηθεί με αντιναζιστικές κοσμικές μορφές της πολιτικής μέσω της συνύφανσης στο ίδιο πρόσωπο του φτωχού, του πολίτη και του πιστού (12). Η διαφωτιστική επίκληση της ελεύθερης επιλογής κάνει το μήνυμα της αλλαγής του κόσμου ακόμα πιο δυνατό, ακριβώς γιατί η νεωτερικότητα είναι συνυφασμένη με την ελευθερία του προσώπου. Η απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών είναι ένα νέο αγωνιστικό πεδίο, το οποίο δεν αφορά αποκλειστικά την ετεροδοξία και την παραγωγή κάποιων μειοψηφιών οι οποίοι είναι αλλόθρησκοι. Κι αυτό σημαίνει να κάνουμε διαφωτισμό με τα παιδιά, τους γονείς και την κοινότητα του σχολείου, έχοντας στο νου την καντιανή δημόσια σφαίρα για την αλλαγή του κόσμου. Διαφωτισμός που άλλες φορές σημαίνει διαχωρισμό της θρησκείας από την πολιτική κι άλλες φορές συνάντηση του πιστού, του πολίτη και του φτωχού στο ίδιο πρόσωπο.
Ένα ακόμη πεδίο αγώνα είναι η κακοποίηση του παιδιού από τους ενήλικες, η σωματική τιμωρία ως μέθοδος αλλαγής της συμπεριφοράς του. Σύμφωνα με τον ν. 3500/ 2006 η σωματική τιμωρία απαγορεύεται, ωστόσο το ξύλο είναι στη ζωή του παιδιού, είτε από τους ενήλικες είτε από τα ίδια τα παιδιά μεταξύ τους. Το σώμα και το φύλο [gender] αισθητοποιούνται. Η πολιτική απέναντι στη σωματική τιμωρία μπορεί να είναι μια καμπάνια στο σχολείο κατά της σωματικής τιμωρίας, η οποία μεθοδεύεται από μία τάξη και μετακινείται στις άλλες (13). Μια άλλη περίπτωση είναι η παιδαγωγική της αυλής, η μετατροπή της αυλής σε χώρο παιδαγωγικού περιεχομένου, ο οποίος δεν αντιμετωπίζεται συμβατικά ως διάλειμμα των παιδιών ή χώρος άθλησης, με τη στενή σημασία του όρου. Εξάλλου σήμερα η συζήτηση αφορά εν πολλοίς την παιδαγωγική της αυλής (14) ακριβώς γιατί είναι και ο χώρος του κοινωνικού συμβολαίου με τις διακυμάνσεις του, την υπεράσπισή του ή την παραβίασή του. Η παραδοχή είναι πως από την ώρα που οι εκπαιδευτικοί δεν τιμωρούν πια σωματικά τα παιδιά, τα παιδιά όλο και περισσότερο βγάζουν τη βία μεταξύ τους, αλλά και οι γονείς φαίνεται να τα κακοποιούν. Το bullying, αυτό που αποκαλούμε εκφοβισμός, είναι στην ημερήσια διάταξη πια στα σχολεία μας, αλλά συσχετίζεται και με τις δράσεις της Χρυσής Αυγής. Η μη χρήση της σωματικής τιμωρίας, η μη χρήση του σώματος και της επιβολής του, αποβάλλει συγχρόνως το έδαφος για την ανάπτυξη ναζιστικών ιδεών.
Η δυναμική των ομάδων είναι ένα ακόμη πεδίο αγώνα γιατί συνδέεται με αυτό που στην πολιτική επιστήμη αποκαλείται ταυτότητες και συλλογική δράση (15). Οι ομάδες δεν είναι μόνο αυτές που είναι προϊόν της κοινωνικοποίησης των παιδιών, η οικογένεια, το σχολείο, η εκκλησία ή οι συνομήλικοι, αλλά κι αυτές που μετατρέπουν το περιεχόμενό τους σε πολιτική ταυτότητα, αυτές που δημιουργούνται με κριτήρια. Έτσι έχουμε πολλά ονόματα αυτών των ομάδων, τα οποία χρησιμοποιούνται κάθε φορά που προκύπτουν ζητήματα συλλογικής δράσης, όπως «εμείς, τα παιδιά, τα συλλογικά όργανα του σχολείου, τα κορίτσια, οι μικροί, ή οι μαθητές/τριες κάποιας τάξης». Συγχρόνως τα παιδιά μπορούν να ταξινομηθούν σε ομάδες με βάση τις εθνικότητες, το φύλο, τα ενδιαφέροντα, τα προβλήματα που θέλουν να λύσουν ή την ταξική αίσθηση που έχουν σε σχέση με τον πλούτο ή την φτώχεια. Με αυτή την έννοια η δημιουργία ομάδων, η δυνατότητα των παιδιών από ένα ομοιογενές σύνολο να μετασχηματιστούν σε ομάδες, οι οποίες θέτουν ζητήματα αναγνώρισης από τα υπόλοιπα συλλογικά όργανα του σχολείου, ή η ρητορική τους για ένταξη και νέων μελών, είναι μια πολιτική διαδικασία. Η πειθώ, η ρητορική, το σώμα, το φύλο [gender] και τα συναισθήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν άφοβα. Σ’ αυτή την διαδικασία η δυναμική των ομάδων δημιουργεί μειοψηφίες και πλειοψηφίες σε σχέση με την ιδιότητα του πολίτη. Αλλά και φέρνει αντιμέτωπο το παιδί με την δημοκρατία και την εφήμερη ομαδοποίησή του. Το να τολμά ο/η εκπαιδευτικός την δυναμική των ομάδων, έτσι ώστε τα παιδιά να αισθάνονται την πολιτική όπως την πίστη, ένα δρόμο που μπορούν να την χρησιμοποιούν για να πετύχουν την βελτίωση της ζωής τους, σημαίνει πως μέσα από τις αναδυόμενες πολιτικές πρακτικές κατασκευάζει δράσεις με στόχους στη σχολική κοινότητα. Και σημαίνει επίσης ότι εισάγει την πολιτική στην εκπαίδευση, καθώς τα παιδιά δεν παραμένουν μόνο σε ένα υπό επιτήρηση καθεστώς, αλλά μετέχουν στο Σχολικό Συμβούλιο με δικαίωμα γνώμης. Το να εργαστεί ο/η εκπαιδευτικός για μια αίσθηση του ανήκειν σημαίνει πως κάνει μια παιδαγωγική πέραν του ατόμου και δημιουργεί ομάδες μέσα από ταξινομήσεις για να δουν τα παιδιά πως μετατρέπεται η πολιτική σε συλλογική δράση. Η δημιουργία ομάδων και το συναίσθημα του ανήκειν είναι μια καλή απάντηση στον πολιτικό φασισμό στα σχολεία μας.
Κλείνοντας, το θέμα είναι να μπει η πολιτική στο σχολείο. Η πολιτική μπήκε ως Αγωγή του Πολίτη μετά τον εμφύλιο πόλεμο το 1949, για να βγει τελικά με τον αντικομουνισμό. Σήμερα με την είσοδο της Χρυσής Αυγής στα σχολεία καλείται να βγει μαζί με την Χρυσή Αυγή, όπως θα ήθελε το Υπουργείο Παιδείας. Όμως είναι η ώρα να μπει κι ας παραμένει ακόμα ένα ταμπού, όπως η ιστορία, η σεξουαλικότητα και ο Θεός. Τότε μπορούμε να μιλάμε για το σχολείο της κοινότητας, στο οποίο θα επανέλθουμε.
Σημειώσεις
1. Ειδικότερα όλος ο Μάρτης ήταν αφιερωμένος στα παιδιά όλου του κόσμου που είναι στη χώρα μας και που γεννήθηκαν σ΄ αυτήν και βρίσκονται σε καθεστώς εξαίρεσης. Στις 6 Μάρτη ήταν πανελλήνια μέρα κατά της βίας, στις 21 Μάρτη παγκόσμια ημέρα κατά του ρατσισμού – όπου κι ευτυχώς το Υπουργείο Παιδείας έστειλε εγκυκλίους για να προστατευτούν οι εκπαιδευτικοί από τις αθέμιτες επιθέσεις της Χρυσής Αυγής – και στις 30 Μάρτη μεγάλο συλλαλητήριο, στο οποίο το αίτημα ήταν να γίνουν όλα τα παιδιά πολίτες.
2. Δες για παράδειγμα Γεράσιμος Κουζέλης, Δημήτρης Χριστόπουλος (επιμέλεια), Ιδιότητα του Πολίτη. Πολιτικός λόγος, ιστορία και κανόνες σε συγκριτικές προοπτικές, Πατάκης, Αθήνα 2012.
3. Μπάμπης Μπαλτάς, «Για το σχολείο της κοινότητας: Το παράδειγμα του 35ου Δημοτικού Σχολείου Αθήνας», περιοδικό Λεύγα, τχ.8, Αθήνα 2012, σελ. 55 – 60.
4. Κώστας Δουζίνας, Αντίσταση και Φιλοσοφία στην κρίση. Πολιτική, ηθική και Στάση Σύνταγμα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2011, σελ. 187 – 223.
5. Rosi Braidotti, «Η Ευρώπη δεν μας κάνει να ονειρευόμαστε», μετάφραση Μάρλεν Λογοθέτη, Παναγιώτης Καλαμαράς, περιοδικό Αυτονοmedia, τχ. 19, Φθινόπωρο 2004, σελ. 62-68. Η πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης για τους Negri και Hardt θα μπορούσε να είναι η απάντηση σ’ αυτό το γεμάτο έλλειψη φαντασιακό της Ευρώπης. Για μια σημερινή προβληματική πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης δες Βασίλης Αλεξάκης, Fernando Savater (κα), «Για την Ευρώπη, το μέλλον είναι πολιτική ένωση ή βαρβαρότητα», Le Monde, μετάφραση Ελένη Τσερεζόλε, εφημερίδα Αυγή, 27/1/2013, σελ. 61.
6. Michael Hardt – Antonio Negri, Αυτοκρατορία, μετάφραση Νεκτάριος Καλαϊτζής, Scripta, Αθήνα 2002, σελ. 524.
7. Δες Jacques Derrida, Πέραν του κοσμοπολιτισμού, μετάφραση – σημειώσεις Βαγγέλης Μπιτσώρης, Κριτική, Αθήνα 2003, σελ. 20 – 29.
8. Αντώνης Λιάκος, «Πολλαπλές διαδρομές για την ιδιότητα του πολίτη. Η θεωρία του T. H. Marshall και η ελληνική περίπτωση», στο Steven G. Ellis, Gudmundur Halfdanarson, Ann Katherine Isaacs (επιμέλεια), Πολίτες στην Ευρώπη, μετάφραση Παρασκευή Αράπογλου, Επίκεντρο, Αθήνα 2011, σελ. 141 – 149.
9. Τα μεγαλύτερα προβλήματα που αφορούν τους πρόσφυγες είναι ο μικρός αριθμός χορήγησης πολιτικού ασύλου και η μεταβίβαση των αρμοδιοτήτων γι’ αυτό το θέμα στην αστυνομία. Σύμφωνα με την Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου το 2007 από τα 20.684 αιτήματα ασύλου που εξετάστηκαν σε α΄ βαθμό χορηγήθηκε άσυλο σε 8 μόνο περιπτώσεις ενώ από 6.448 αιτήματα που εξετάστηκαν σε β΄ βαθμό χορηγήθηκε άσυλο σε 132 περιπτώσεις. Το 2008 εξετάστηκαν σε α΄ βαθμό 29.573 αιτήματα και χορηγήθηκε άσυλο σε 14 περιπτώσεις, ενώ από τα 3.342 αιτήματα που εξετάστηκαν σε β΄ βαθμό χορηγήθηκε άσυλο σε 344 περιπτώσεις. Δες Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (2010), Ετήσια έκθεση 2009, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα, σελ. 51 – 57. Δες επίσης Nada Merheb (επιμέλεια), (2008), Οι πρόσφυγες του κόσμου 2006, Αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών στη Νέα Χιλιετία, Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες,, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
10. Ολιβιέ Ραζάκ, Πολιτική ιστορία του συρματοπλέγματος, μετάφραση Διονύσης Παπαδουκάκης, Βάνιας, σελ. 75 – 88.
11. Δες για παράδειγμα, Μέγας Βασίλειος, Ομιλία προς τους πλουτούντας, μεταγραφή Γιώργος Κοροπούλης, εφημερίδα Αυγή, 6/1, Αθήνα 2013.
12. Για το θεολογικό ρεύμα αυτό δες Gustavo Gutierrez, Θεολογία της απελευθέρωσης, μετάφραση Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, επιμέλεια Θοδωρής Δρίτσας, Άρτος Ζωής, Αθήνα 2012. H Θεολογία της Απελευθέρωσης του Gustavo Gutierrez συναντιέται με την κριτική παιδαγωγική του Paolo Freire και το θέατρο των καταπιεσμένων του Augusto Boal και τα κοινωνικά κινήματα. Δες επίσης Raul Zibechi, Αυτονομίας και χειραφετήσεις. Η Λατινική Αμερική σε κίνηση, Αλάνα, Αθήνα 2010, σελ. 31 – 48.
13. Δες Μπάμπης Μπαλτάς, «Το μάθημα της πολιτικής στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και ο Συνήγορος του Παιδιού: το παράδειγμα μιας συνεργασίας με το 35ο Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο», περιοδικό Γέφυρες, τχ.49, Αθήνα 2009, σελ. 32 – 35.
14. Μαρκ Φερρό, Φιλίπ Ζαμμέ, Ποιες γνώσεις και ποιες αξίες να μεταδώσουμε στα παιδιά μας;, μετάφραση Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2000, σελ. 173 – 183.
15. Χρήστος Λυριντζής, Σύγκριση και ερμηνεία, Η πορεία και οι προοπτικές στη σύγχρονη πολιτική ανάλυση, Νήσος, Αθήνα 2001, σελ. 92-102.
* Ο Χαράλαμπος Μπαλτάς είναι δάσκαλος στο 35ο Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών, υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και αρθρογραφεί τακτικά στο περιοδικό «Σύγχρονη Εκπαίδευση»
Κανονικά θα έπρεπε να είχε ξεσηκωθεί γενική κατακραυγή με όσα συμβαίνουν στη Μεσόγειο. Μια θάλασσα που από γέφυρα λαών και χωνευτήρι πολιτισμών έχει μετατραπεί σε πεδίο θανάτου και σύνορο διαχωρισμού.
Το σημερινό ναυάγιο των προσφύγων στη Λευκάδα έρχεται λίγες μόλις μέρες μετά την τραγωδία της Λαμπεντούζα. Τουλάχιστον δώδεκα οι πνιγμένοι πρόσφυγες, μεταξύ των οποίων τέσσερα παιδιά από τριών έως έξι ετών. Δώδεκα ζωές που χάθηκαν όχι γιατί έφταιγαν σε κάτι, αλλά γιατί έπραξαν το αυτονόητο, δηλαδή να επιχειρήσουν να ξεφύγουν από τις φλόγες του εμφυλίου στη Συρία. Και αν ισχύει ότι ο πολιτισμός μιας κοινωνίας κρίνεται από το πώς συμπεριφέρεται στα παιδιά, το άγος του ναυαγίου γίνεται βαρύτερο.
Κανονικά θα έπρεπε να είχε ξεσηκωθεί γενική κατακραυγή με όσα συμβαίνουν στη Μεσόγειο. Μια θάλασσα που από γέφυρα λαών και χωνευτήρι πολιτισμών έχει μετατραπεί σε πεδίο θανάτου και σύνορο διαχωρισμού. Κανονικά… Αν βέβαια δεν έχει προηγηθεί όλη αυτή η γιγάντια προπαγανδιστική επιχείρησης του ευρωπαϊκού κατεστημένου για να στρέψει την οργή του κόσμου εναντίον των ξένων, για να καταστήσει τους πρόσφυγες και τους μετανάστες αποδιοπομπαίους τράγους της κρίσης.
Στοιχειώδης ορθολογική προσέγγιση του μεταναστευτικού ζητήματος θα οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια σε μια τελείως διαφορετική πολιτική από τη σημερινή: αντιμετώπιση των προσφύγων ως ανθρώπων που θέλουν βοήθεια και όχι ως εγκληματιών· οικονομική στήριξη των χωρών από τις οποίες ξεκινούν την μακρά πορεία τους ·ισότιμη ένταξη των μεταναστών που ζουν κι εργάζονται στην Ευρώπη. Βέβαια στην Ευρώπη των Μνημονίων οι ορθολογικές προσεγγίσεις σπανίζουν…
Η κατάσταση που επικρατεί σήμερα στη Μεσόγειο πρέπει να λάβει τέλος. Αρκετές ζωές έχουν χαθεί, αρκετά ανεχτήκαμε τη βαρβαρότητα. Σε διαφορετική περίπτωση, αν συνεχίσουμε να μη θεωρούμε μείζον ζήτημα το χαμό των αθώων, τότε στις βάρκες των προσφύγων θα έχει βυθιστεί και ο πολιτισμός μας.
