blog

Vandana Shiva: Μια γυναίκα αλλάζει την οπτική μας για το περιβάλλον και την τροφή

της Χριστίνας Κούρκουλα

Η Vandana Shiva, Ινδή ακτιβίστρια με ανώτερες σπουδές στη φυσική, την φιλοσοφία και το περιβάλλον, συγγραφέας περισσότερων από 20 βιβλίων, αγωνίζεται εδώ και πολλά χρόνια για να αλλάξουν οι καταστροφικές πρακτικές στην αγροτική παραγωγή και στην παραγωγή των τροφίμων. Πρωτοστατεί σε εκστρατείες ενημερώσεις του κοινού και επιστημονική ανάλυση, συνεργαζόμενη με φορείς και πρωτοβουλίες πολιτών σε όλο τον κόσμο, σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα, τη βιοποικιλότητα, τη γενετική μηχανική, τη βιοηθική και τη βιοτεχνολογία, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα /ΓΤΟ και τις πολυεθνικές εταιρείες που τα προωθούν.

Χρησιμοποιώντας τον σπόρο ως ένα σύμβολο ελπίδας, η Vandana Shiva οδηγεί ένα παγκόσμιο κίνημα για την Ελευθερία των Σπόρων και της Τροφής (Seed Freedom) για να βγουν τα τρόφιμα και η γεωργία από τον έλεγχο των μεγάλων επιχειρήσεων και να επιστρέψουν στα χέρια των αγροτών. Παράλληλα έχει κηρύξει τον πόλεμο κατά των εταιρειών όπως η Monsanto που προωθούν τα μεταλλαγμένα τρόφιμα σε παγκόσμιο επίπεδο, έχοντας ιδρύσει την Παγκόσμια Συμμαχία για την Ελευθερία των Σπόρων, που ενώνει τους αγρότες από όλο τον κόσμο στην προσπάθεια να περισώσουν τους σπόρους τους και να διατηρήσουν τις πολύτιμες ποικιλίες που έχουν απομείνει. Καλεί άτομα και τοπικές κοινότητες να αρχίσουν να αλλάζουν τη σχέση της κοινωνίας με τη γη, καλλιεργώντας τα δικά τους τρόφιμα.

Η Vandana Shiva έχει εργαστεί για την προώθηση της βιοποικιλότητας στη γεωργία, για την αύξηση της παραγωγικότητας, τη διατροφή, τα εισοδήματα των αγροτών και την προσαρμοστικότητα στο κλίμα. Για το έργο της αναγνωρίστηκε ως «Περιβαλλοντική Ηρωίδα» από το περιοδικό Time το 2002.

Το 1987, ίδρυσε το Ίδρυμα Ερευνών για την Επιστήμη, την Τεχνολογία και την Οικολογία, το οποίο οδήγησε στη δημιουργία της Navdanya (1991), ένα εθνικό κίνημα για την προστασία της πολυμορφίας και της ακεραιότητας των βιολογικών πόρων, κυρίως των ενδημικών σπόρων, την προώθηση της βιολογικής γεωργίας και του δίκαιου εμπορίου. Μέσα από την Navdanya αναπτύχθηκαν επιμέρους προγράμματα που προωθούν την φεμινιστική οπτική της Vandana Shiva στον αγώνα της για την οικολογική διάσωση του πλανήτη, όπως είναι το πρόγραμμα Diverse Women for Diversity (Διαφορετικές γυναίκες για την Ποικιλότητα) και το Πανεπιστήμιο των Γιαγιάδων .

Το πρόγραμμα Diverse Women for Diversity ξεκίνησε ως ένα οικο-φεμινιστικό κίνημα στη δεκαετία του ’90 με στόχο οι γυναίκες να ενώσουν τις φωνές τους για την προστασία της ποικιλότητας, της ειρήνης και της δημοκρατίας απέναντι στις αυξανόμενες απειλές της εντατικοποίησης στην καλλιέργεια της γης, του πολέμου, του ολοκληρωτισμού και του φονταμενταλισμού, εκφράζοντας εναλλακτικές απόψεις σε κρίσιμες διεθνείς διασκέψεις όπως η Παγκόσμια Διάσκεψη για τα Τρόφιμα (Ρώμη 1996), οι διασκέψεις της Παγκόσμιας Τράπεζας (Πράγα 2000), η Συνθήκη για την Βιολογική Ποικιλότητα (Πρατισλάβα 1998, Ναϊρόμπι 2000), στο Ριο+10 (Γιοχάνεσπουργκ 2002).

Με κεντρικό σύνθημα την προστασία της βιοποικιλότητας, της τροφής και του νερού οι γυναίκες στο πρόγραμμα Diverse Women for Diversity απευθύνονται στις απλές γυναίκες που συμμετέχουν σε τοπικές οργανώσεις, στοχεύοντας στην ενδυνάμωση των κινημάτων τους και παράλληλα στη δημιουργία κοινής πλατφόρμας διαλόγου σε διεθνές επίπεδο. Με την πάροδο του χρόνου έχει εξελιχτεί σε μη-βίαιη αντίσταση και αντίθεση προς την παγκοσμιοποίηση, την ανάπτυξη της γενετικής μηχανικής και των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας για διάφορες μορφές ζωής. Στην Navdanya επίσης ιδρύθηκε το 2007 το Πανεπιστήμιο των Γιαγιάδων με σκοπό να αναγνωριστεί και να αξιοποιηθεί η σοφία των γυναικών γύρω από τις πρακτικές, τις δεξιότητες και τις αξίες που τις βοήθησαν να ζουν διαχρονικά σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον και να μεταβιβαστεί αυτή η γνώση στις μελλοντικές γενιές.

Η Vandana Shiva κατέχει κεντρική θέση στο διεθνές οικο-φεμινιστικό κίνημα με θέσεις που υποστηρίζουν θερμά την εμπλοκή των γυναικών στην ισόρροπη αγροτική ανάπτυξη ως αποφασιστικής σημασίας παράμετρο για την βιωσιμότητα της αγροτικής παραγωγής. Απορρίπτει την «πατριαρχική λογική της εξαίρεσης» των γυναικών από την παραγωγική διαδικασία, υποστηρίζοντας ότι ένα γυναικο-κεντρικό σύστημα μπορεί να αλλάξει τις υπάρχουσες συνθήκες με πολύ θετικό τρόπο. Ανάμεσα στους πολλούς επαίνους, έχει τιμηθεί με το Βραβείο Ορθής Διαβίωσης (Right Livelihood Award, 1993) γιατί έχει θέσει τις γυναίκες και την οικολογία στο επίκεντρο του σύγχρονου διεθνούς προβληματισμού για την ανάπτυξη.

Συνδυάζοντας τον φεμινισμό με την οικολογία η Vandana Shiva βλέπει τα δυο αυτά κινήματα ως αλληλένδετα, υποστηρίζοντας την άποψη ότι η κοσμοθεωρία που ευθύνεται για την περιβαλλοντική υποβάθμιση και την κοινωνική αδικία ευθύνεται επίσης και για την επικράτηση των πατριαρχικών αντιλήψεων, της εκμετάλλευσης των γυναικών και της ανισότητας ανάμεσα στα φύλα. Σε μια προσπάθεια να διαφοροποιήσει την οικο-φεμινιστική προσέγγισή της από την αντίστοιχη που έχει αναπτυχθεί στον δυτικό κόσμο, η Vandana Shiva την ονομάζει «πολιτικό οικο-φεμινισμό» ή «οικο-φεμινισμό της επιβίωσης». Τόσο η θεωρία όσο και ο ακτιβισμός της έχουν συγκεκριμένο στόχο: τις γυναίκες των φτωχών περιοχών της γης, αυτών που οι ζωές επηρεάζονται αρνητικά από τις οικονομικές δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης και του αποικιοκρατισμού. Έτσι, υποστηρίζει ότι η απελευθέρωση των γυναικών δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς τον ταυτόχρονο αγώνα για τη διάσωση και την απελευθέρωση όλων των μορφών ζωής στον πλανήτη από τις πατριαρχικές, καπιταλιστικές οπτικές: «Βλέπουμε την καταστροφή της γης και των όντων της από τους μαχητές των μεγάλων εταιρειών ως φεμινιστικές προβληματικές. Είναι η ίδια αρσενική λογική που μας αρνείται το δικαίωμά μας στο σώμα μας και στην σεξουαλικότητά μας, το οποίο εξαρτάται από τα πολλαπλά συστήματα κυριαρχίας και κρατικής εξουσίας που βάζουν εμπόδια σε αυτό το δικαίωμα» (Mies & Shiva).

H Vandana Shiva, όπως και άλλες οικο-φεμινίστριες, έχει εκφράσει με σαφήνεια την αντίθεσή της στον πόλεμο και το καπιταλιστικό σύστημα, τα οποία θεωρεί πατριαρχικές δομές, υποστηρίζοντας ότι υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στην κλιμάκωση του πολέμου, στην κουλτούρα του γυμνασμένου άντρα και στον βιασμό και τη βία κατά των γυναικών: «Δεν είναι σύμπτωση ότι το αποτρόπαιο παιχνίδι του πολέμου – το οποίο φαίνεται να ευχαριστεί το μεγαλύτερο μέρος του ανδρικού φύλου – περνά από τα ίδια στάδια όπως και στην παραδοσιακή σεξουαλική σχέση: επιθετικότητα, κατάκτηση, κτήση, έλεγχος – της γυναίκας ή της γης, έχει μικρή διαφορά» (Mies & Shiva).

Η ανάπτυξη της Πράσινης Επανάστασης και η παγκοσμιοποίηση της καπιταλιστικής οικονομίας από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά, έκανε πιο ριζοσπαστική την θεωρητική προσέγγιση της Vandana Shiva, η οποία αποκαλεί αυτό το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης «δυσανάπτυξη» (maldevelopment): «Η δυσανάπτυξη είναι αντίθετη στην ισότητα και την ποικιλότητα υπαγορεύοντας την ιδεολογικά κατασκευασμένη κατηγορία του δυτικού, τεχνολογικά αναπτυγμένου άντρα ως ενιαίο μέτρο αξιολόγησης των τάξεων, των πολιτισμών και των φύλων» (V.Shiva, Staying Alive). Η Πράσινη Ανάπτυξη είναι μια ψευδής ονομασία που επινόησαν η βιομηχανική γεωργία και η βιο-τεχνολογία των σπόρων που εκπροσωπούνται από τις μεγάλες χημικές εταιρείες στις ΗΠΑ όπως η Monsanto, η Cargill, η Dekalb, και άλλες, για να προωθήσουν με επιθετικά μέσα τα προϊόντα τους στους αγρότες του παγκόσμιου Νότου – γεγονός που έχει οδηγήσει εκατοντάδες χιλιάδες αγρότες στην χρεωκοπία και την αυτοκτονία.

Μπορεί για τον δυτικό τρόπο σκέψης τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας των σπόρων ή η αποψίλωση του δασικού πλούτου των Ημαλαΐων να φαίνονται εντελώς άσχετα με τον φεμινισμό, όμως όπως υποστηρίζει η Vandana Shiva, για τις γυναίκες του παγκόσμιου Νότου το φυσικό περιβάλλον είναι το σπίτι τους και εμπερικλείει όλα αυτά που επηρεάζουν τη ζωή τους.

Η συγκεκριμένη προσέγγιση της Vandana Shiva στον οικο-φεμινισμό έχει κατηγορηθεί ως «ουσιοκρατία». «Μια συνήθης κριτική που ασκείται στις οικολογικές φεμινιστικές προσεγγίσεις για τη σημερινή κρίση, είναι ότι διακρίνονται από «ουσιοκρατισμό»: συσχετίζοντας τα περιβαλλοντικά ζητήματα με τις γυναίκες με ένα συγκεκριμένο τρόπο θεωρείται «ουσιοκρατική» άποψη του κόσμου. Ωστόσο, η ίδια η επιβάρυνση προέρχεται από μια κοσμοθεωρία που χωρίζει τα μέρη από το όλο, κατακερματίζει και διαιρεί, και είτε θεωρεί ότι το μέρος υποτάσσει το όλο (αναγωγισμός) ή ότι το όλο υποτάσσει τα μέρη, ενώ στην πραγματικότητα ουσιοκρατεί και τα δυο “( Vandana Shiva, Close to Home).

Η εναλλακτική κοσμοθεωρία που προωθείται από την Shiva είναι αυτή της συντροφικότητας και της συνεργασίας. Πιστεύει ότι απαιτούνται διαφορετικοί ορισμοί της ελευθερίας, της γνώσης και της προόδου για την απελευθέρωση των γυναικών και του περιβάλλοντος, από τους ορισμούς που έχουν επιβληθεί από τον δυτικό πολιτισμό μετά τον Διαφωτισμό. Η οικο-φεμινιστική οπτική της Shiva δεν κάνει καμία διάκριση μεταξύ «βασικών αναγκών» (τροφή, ένδυση, στέγη) και «υψηλότερων αναγκών” (ελευθερία και γνώση).

«Για τις γυναίκες του πλούσιου Βορρά μια τέτοια αντίληψη της οικουμενικότητας ή της συλλογικότητας δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή. Η επιβίωση δεν θεωρείται απώτερος στόχος της ζωής, αλλά μια κοινοτοπία – ένα γεγονός που θεωρείται ως δεδομένο. Είναι ακριβώς η αξία της καθημερινής εργασίας για την επιβίωση, για τη ζωή, η οποία έχει διαβρωθεί στο όνομα των λεγόμενων «υψηλότερων αξιών» (Mies και Shiva).

Η Shiva υποστηρίζει ότι όσο ο δυτικός κόσμος βλέπει το περιβαλλοντικό κίνημα και το κίνημα των γυναικών ως ξεχωριστά και άσχετα μεταξύ τους, το περιβαλλοντικό κίνημα θα αφομοιώνεται από τις δυνάμεις της «δυσανάπτυξης» και θα χρησιμοποιείται ως «νέο πατριαρχικό πρόγραμμα για τεχνολογικές επιδιορθώσεις και πολιτική καταπίεση» (Shiva, Staying Alive). Εξηγεί ότι η καταπίεση θα συνεχιστεί στη δυτική κοσμοθεωρία, διότι απαξιώνει αυτό που η ίδια ονομάζει «θηλυκή αρχή». Αυτή η έννοια συχνά συγχέεται με την προώθηση της έμφυλης θηλυκότητας, αλλά η Shiva βλέπει την θηλυκή αρχή ως τη μεγαλύτερη δημιουργική δύναμη στον κόσμο.

Η θηλυκή αρχή βασίζεται στη συμμετοχή και την ανάκτηση για τους άνδρες, τις γυναίκες και τη φύση, είναι η ανάκτηση των «δημιουργικών μορφών ύπαρξης και αντίληψης» (Shiva, Staying Alive).

Η Vandana Shiva υποστηρίζει ότι καθώς οι φυσικοί πόροι γίνονται όλο και πιο περιορισμένοι στον πλανήτη μας, θα αναγκαστούμε αργά ή γρήγορα να αλλάξουμε την κοσμοθεωρία μας. Και τότε θα μπορούμε να επιτύχουμε τη βιωσιμότητα στον πλανήτη με ένα κίνημα που θα συνδυάζει τον τερματισμό της καταπίεσης των γυναικών και της φύσης. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε μέρος ενός μεγαλύτερου όλου ζωής που μας παρέχει τα απαραίτητα μέσα για την επιβίωσή μας, και γι αυτό είναι ανάγκη να προστατεύσουμε αυτό το εύθραυστο όλο της ζωής, όχι ως κυρίαρχοι – οι άντρες απέναντι στις γυναίκες και οι άνθρωποι απέναντι στη φύση, αλλά ως συνοδοιπόροι με κάθε άλλη μορφή ζωής στον πλανήτη.

Πηγές:

* Rachel Brinker – “Dr. Vandana Shiva and Feminist Theory”

* Wikipedia – Vandana Shiva * Vandana Shiva -Staying Alive,(2010), South End Press ISBN 978-0-89608-793-4

* Maria Mies and Vandana Shiva, Ecofeminism (1993), Fernwood Publications, Halifax, Nova Scotia, Canada, ISBN 1-895686-28-8

Η Vandana Shiva έρχεται στην Αθήνα στις 4 Οκτώβρη για δεύτερη συνεχή χρονιά προσκαλεσμένη από την κοινότητα ΠΕΛΙΤΙ στα πλαίσια των εκδηλώσεων του κινήματος Seed Freedom όπου σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν προγραμματιστεί δράσεις για την ελευθερία των σπόρων και της τροφής από τις 20 Σεπτεμβρίου ως τις 20 Οκτωβρίου, 2014.